ضایعات ساختمانی

صنعت ساختمان به عنوان بزرگترین مصرف کننده منابع طبیعی در سراسر جهان شناخته می شود. حدود ۶۰% از کل منابع طبیعی در دنیا در صنعت ساختمان به مصرف می رسد. بخش قابل توجهی از این منابع نیز در قالب ضایعات مصالح در پروژه های ساختمانی به هدر می رود. به منظور رفع این مشکل می بایست رویکرد یکپارچه ای از مصرف مجدد ضایعات قابل استفاده، ایجاد تاسیسات تفکیک ضایعات ساختمانی، کارخانه های بازیافت و در نهایت کوره های زباله سوزی و دپوهای دفن نخاله های ساختمانی شکل گیرد.

ضایعات مصالح در پروژه های ساختمانی می تواند در حین ساخت و یا در پایان چرخه عمر ساختمان تولید شود. برخی از این ضایعات از جمله قطعات الکترونیکی، مواد پلاستیکی، سیم و کابل، آزبست موجود در پوشش دیوار و سقف، جیوه موجود در لامپ ها و … حاوی موادی سمی هستند که به محیط زیست آسیب زیادی می رسانند. متداول ترین ضایعات سمی که از پروژه های ساختمانی خارج می شود به قطعات الکترونیک و ضایعات فلزی اختصاص دارد. دفن این نوع نخاله های ساختمانی در دپوهای پسماند سبب آلودگی آب، خاک و هوا در محیط اطراف محل دپو می گردد. معمولاً بارش باران سبب حل شدن این مواد و ورود آن به آب های سطحی و سفره های آب زیرزمینی می شود.

با وجود موارد اشاره شده، همچنان بخش زیادی از ضایعات مصالح در پروژه های ساختمانی به دپوهای پسماند منتقل می شوند و پیمانکاران نیز به این موضوع اهمیتی نمی دهند. شرکت های ساختمانی توجه چندانی به تفکیک ضایعات در سایت، کاهش مصرف مصالح ساختمانی، مصرف مجدد و یا بازیافت ضایعات ساختمانی ندارند. حتی برخی پیمانکاران به تخلیه غیرقانونی نخاله های ساختمانی در محل های غیر مجاز می پردازند. با این کار هزینه حمل نخاله های ساختمانی تا دپو پسماند به مراتب کاهش می یابد.

انواع ضایعات ساختمانی:

ضایعات ساختمانی را می توان در دو دسته فیزیکی و غیر فیزیکی تعریف نمود. منظور از ضایعات فیزیکی، موادی همچون بتن، شن و ماسه، چوب، فلز و پلاستیک می باشد که از فعالیت های ساختمانی پرت شده اند. درحالیکه ضایعات غیر فیزیکی از جنس زمان، هزینه و یا انرژی هستند. ضایعات فیزیکی براساس اثرات شیمیایی که به محیط زیست وارد می کنند، به دو دسته خنثی و فعال تقسیم می شوند. نخاله های از جنس خاک و شن و ماسه از نوع ضایعات خنثی هستند. در مقابل ضایعات فلزی و شیمیایی از نوع ضایعات فعال می باشند.

ضایعات مصالح در پروژه های ساختمانی می توانند منابع متعددی داشته باشند. از جمله منابع اصلی تولید ضایعات ساختمانی می توان به حمل و نقل نامناسب، انبار نمودن نامناسب مصالح، برش اشتباه مصالح، عدم توجه به میزان مصرف مصالح در حین اجرا و طراحی غیر اجرایی اشاره نمود. به طور معمول، برای پرت مصالح مختلف در کارگاه ساختمانی، حجمی معادل ۱ تا ۱۰ درصد درنظر گرفته شده و به همین میزان، مصالح مازاد بر متره ساختمان خریداری می شود. لذا بکارگیری اصول مدیریت پسماند می تواند با کاهش مصرف مصالح ساختمانی، مصرف مجدد ضایعات قابل استفاده و بازیافت نخاله های ساختمانی به کاهش ۱ تا ۱۰ درصدی هزینه مصالح پروژه و همچنین کاهش هزینه حمل و دپو نخاله های ساختمانی در پسماندهای شهری منجر شود. این موضوع زمانی اهمیت می یابد که بدانیم تولید پسماندهای ساختمانی سالانه ۲ درصد افزایش می یابد.

کاهش تولید ضایعات ساختمانی:

در جهان مدرن، دغدغه اصلی افکار عمومی کم کم از راندمان پیشرفت پروژه به سمت اثرات زیست محیطی پروژه تغییر می یابد. این دغدغه برای مصالحی که سخت تر به چرخه طبیعت باز می گردند و یا مصالحی که سطح آلایندگی بالایی دارند، بیشتر است. یکی از راهکارهای غلبه بر این مسئله، کاهش تولید ضایعات مصالح در پروژه های ساختمانی است. پیشنهاد می شود به این منظور، از سیستم های جریمه و پاداش دهی براساس نسبت میزان مصرف مصالح و متره ساختمان برای عوامل اجرایی کارگاه استفاده شود. در بسیاری از موارد، کارگران می توانند یک پاکت نصفه سیمان، چند قطعه کوتاه میلگرد یا تعدادی پین و گوه را به انبار کارگاه بازگردانند. این اقلام می توانند در جای دیگر استفاده شوند. جمع آوری و تحویل این اقلام از سوی کارگران نیازمند انگیزشی می باشد که می تواند از جنس جریمه و یا پاداش دهی باشد.

تحقیقات نشان می دهد که استفاده از سیستم انگیزشی برای کاهش مصرف مصالح می تواند میزان ضایعات مصالح در پروژه های ساختمانی را تا ۵۰ درصد کاهش دهد. البته این سیستم کاهش مصرف مصالح ساختمانی نیازمند تخصیص بخشی از زمان سرپرست کارگاه یا مهندسان اجرایی است. زمان تخصیص داده شده به نظارت بر روند مصرف مصالح باید به گونه ای مدیریت شود که هزینه ای بیش از پرت مصالح نداشته باشد. امروزه استفاده از فناوری هایی نظیر GPS در کنار مدلسازی اطلاعات ساختمان (BIM) به استفاده از این سیستم نظارتی کمک می نماید.

بازیافت ضایعات ساختمانی:

در این بخش به نمونه هایی از مصالح قابل بازیافت در صنعت ساختمان می پردازیم. برای مثال، هر ساله هزاران تن شیشه بصورت ضایعات مصالح در پروژه های ساختمانی سراسر جهان ایجاد می گردد.تنها میزان بازیافت شیشه در کشور انگلستان سالانه ۴۰۰ هزار تن است که بخشی از آن از ضایعات ساختمانی حاصل شده و همچنین بخشی از شیشه بازیافت شده مجدداً به صنعت ساختمان راه می یابد.

یکی از کاربردهای اصلی شیشه بازیافت شده در تولید الیاف شیشه برای استفاده در بتن است. برای تولید قطعات بتنی پیش ساخته با ضخامت های ۱ تا ۱۰ سانتیمتر می توان از این الیاف شیشه جهت تامین مقاومت بتن استفاده نمود. همچنین استفاده از الیاف شیشه در پلاستر سیمانی و پوشش گچی دیوار می تواند یک عایق حرارتی و آکوستیکی قدرتمند ایجاد نماید. الیاف شیشه در پوشش های حرارتی لوله ها و تاسیسات مکانیکی نیز مورد استفاده قرار می گیرد. همچنین می توان از ذرات شیشه بصورت سنگدانه در ساخت بتن و راهسازی استفاده نمود.

فلزات از دیگر ضایعات مصالح در پروژه های ساختمانی هستند که پتانسیل بازیافت قابل توجهی دارند. میزان تقاضای بازار نیز برای مواد حاصل از بازیافت فلزات به قدری است که می توان ۱۰۰% مواد بازیافتی را مورد استفاده قرار داد. فلزات قابل بازیافت از ضایعات ساختمانی عمدتاً از جنس آلومینیوم، مس، برنج، آهن و فولاد می باشد. نیاز به مصرف این فلزات سالیانه در حال افزایش است و این موضوع، بازیافت ضایعات فلزی را بسیار توجیه پذیر می سازد.

درخصوص ضایعات بتنی، روش معمول بازیافت شامل خورد کردن قطعات بتن و تولید سنگدانه های بازیافتی است که جایگزین سنگدانه های طبیعی می شود. این سنگدانه ها بطور متداول در لایه زیراساس راه ها، بعنوان پر کننده و برای محوطه سازی مورد استفاده قرار می گیرند. استفاده از سنگدانه های بازیافتی در بتن های سازه ای نیز امکان پذیر می باشد که البته از نظر آیین نامه ها با محدودیت هایی از نظر مقاومت فشاری، جذب آب و دوام بتن همراه است.

دفن ضایعات ساختمانی در دپو پسماند:

ضایعات مصالح در پروژه های ساختمانی در صورتی که مورد مصرف مجدد قرار نگیرند و بازیافت هم نشوند، در قالب نخاله های ساختمانی در پسماندهای شهری دپو می شوند. در برخی کشورهای پیشرفته، دپو پسماند شهری دارای زون هایی شامل محل دپو مصالح خنثی، دپو کنترل شده و دپو ایزوله می باشد. این تقسیم بندی براساس جنس ضایعاتی تعیین می شود که به دپو پسماند منتقل می گردد.

ضایعاتی که شامل فلزات سنگین، آرسنیک، جیوه، سرب و کادمیوم باشند امکان آلودگی شدید محیط زیست را ایجاد می کنند. این ضایعات باید در دپوهای ایزوله نگهداری شوند. ساختار محل دپو ایزوله به گونه ای طراحی می شود که از نشت شیرابه این مواد به خاک و آب های سطحی و زیر زمینی جلوگیری می کند.

پسماند بهداشتی و سایر نخاله هایی که امکان ایجاد آلودگی را دارا باشند در دپو کنترل شده نگهداری می شوند. این مواد اگر خارج از تماس مستقیم انسان باشند، آسیب زایی زیادی ایجاد نخواهند کرد.

عمده ضایعات مصالح در پروژه های ساختمانی، در دپو مصالح خنثی تخلیه می شوند. از جمله این مصالح می توان به خاک، بتن، سرامیک، شیشه، آجر و بلوک اشاره نمود. این مواد از نظر بیوشیمیایی ثبات دارند و وارد محیط زیست نمی شوند.