بازار پتروشیمی ایران

مهدی خاکی‌فیروز : فیچ، موسسه‌ای آمریکایی است که بر پیش‌بینی بازارهای اقتصادی و رتبه‌بندی شرکت‌های اقتصادی متمرکز است. گزارش‌های پنج‌ساله این موسسه، نقش موثری در تصمیم‌گیری‌های اقتصادی نهادهای بانکی و بیمه‌ای، شرکت‌های بازرگانی و همچنین جذب سرمایه‌گذاری فرامرزی دارد. این موسسه گزارش مستقلی در خصوص چشم‌انداز صنعت پتروشیمی ایران در سال ۲۰۲۴ منتشر کرده که در ادامه بخش‌هایی از این گزارش را می‌خوانیم.

پیش‌بینی میزان افزایش تولید

این موسسه ظرفیت سالانه پتروشیمی ایران را در سال 2024 این‌چنین پیش‌بینی می‌کند: 04/ 15 میلیون تن اتیلن، 65/ 10 میلیون تن پلی‌اتیلن و 4/ 2میلیون تن در سال پلی‌پروپیلن. این ظرفیت‌ها با تکمیل پروژه‌های الفین 11 و 12 پشتیبانی خواهند شد که به ترتیب 2 و 2/ 1میلیون تن در سال ظرفیت دارند. سایر حوزه‌های اصلی رشد شامل متانول (با 24 میلیون تن در سال) و کودهای شیمیایی (8/ 9میلیون تن در سال آمونیاک و 4/ 15میلیون تن در سال اوره) است. اینها باعث می‌شود که ایران دقیقا پشت سر عربستان سعودی قرار گیرد. بااین‌حال، این نتایج منوط به توانایی ایران برای تحقق اهداف خود است که با توجه به اینکه اقتصاد ایران تحت تحریم است، بارها این اهداف محقق نشده است.

ما در پیش‌بینی خود، طرح 12 میلیارد دلاری هاب پتروشیمی چابهار را در خلیج عمان هم وارد کرده‌ایم که به عملیات اصلی شرکت ملی پتروشیمی در عسلویه و بندر امام اضافه خواهد شد. قرار بود فاز اول یک مجتمع پتروشیمی بزرگ در منطقه آزاد تجاری صنعتی چابهار تا سال 2018 به اتمام برسد، اما در ژانویه 2020 تهران تایمز گزارش داد که تکمیل این فاز تا سال 2022 به طول خواهد انجامید. فاز اول شامل شش کارخانه و پروژه کامل هم متشکل از 18 کارخانه با تولید سالانه 23 میلیون تن است. ظرفیت این پروژه تحت عنوان طرح پتروشیمی مکران شامل سالانه 2/ 1میلیون تن اتیلن و 300هزار تن از هرکدام از محصولات پلی‌اتیلن سبک، پلی‌اتیلن سنگین و پلی‌اتیلن سبک خطی خواهد بود. قرار است که پلی‌پروپیلن هم در این مجتمع تولید شود، اما ظرفیت تولید آن اعلام‌نشده است.

تجارت خارجی

محصولات شیمیایی با سهم 35درصدی خود، بیش از یک‌سوم صادرات غیرنفتی ایران را تشکیل می‌دهند. در سال 20/ 2019 صادرات فرآورده‌های پتروشیمی ایران، کمتر از سال گذشته ایرانی بود و این عمدتا به دلیل تجارت با چین بود؛ به‌گونه‌ای که این کشور بزرگ‌ترین سهم از بازار ایران را داشت و آن را از تحریم‌های ایالات‌متحده مصون می‌داشت. عمده صادرات ایران به چین، پلی‌الفین و متانول است که حدود یک‌پنجم واردات پلی‌اتیلن و یک‌سوم واردات متانول چین را شامل می‌شود.

ارتباط تنگاتنگ با چین که کووید-19 از آنجا منشأ گرفته، منجر به کاهش چشمگیر در حجم صادرات ایران شد. علاوه بر تحریم‌هایی که بر جریان‌های تجاری پتروشیمی به اروپا و آسیای شرقی تاثیر گذاشته، صنعت پتروشیمی ایران همچنان از جانب رکود در بازارهای خارجی هم تحت‌فشار خواهد بود. جنگ تجاری ایالات‌متحده-چین باعث ایجاد فرصت‌های صادراتی برای صنعت پتروشیمی ایران شد، زیرا خریداران چینی باید به دنبال منبع دیگری برای تامین پلی‌اتیلن باشند. بااین‌حال، کاهش تقاضای چین به دلیل همه‌گیری در کنار کاهش تنش‌های تجاری و مازاد عرضه در بازار آسیا، به این معنی است که تداوم فرصت‌های ارائه‌شده توسط چین، در دوره پیش‌بینی بعید به نظر می‌رسند. حتی قبل از آغاز همه‌گیری کرونا، تولیدکنندگان متانول ایرانی پتانسیل صادرات متانول خود به چین را حداکثر کرده بودند که این باعث محدود شدن فرصت‌های رشد خواهد شد.

علاوه بر این، افت قیمت جهانی محصولات پتروشیمی، میزان رشد درآمد ایران ناشی از صادرات محصولات پتروشیمی را کاهش خواهد داد. کاهش احتمالی حجم صادرات ایران می‌تواند وجود مازاد برخی از بخش‌های اصلی پتروشیمیایی را در بازار داخلی این کشور تشدید کند.

کاهش ارزش ریال، به‌طور نظری باید قیمت محصولات پتروشیمیایی ایران را در بازارهای صادراتی کاهش دهد و آن را رقابتی‌تر کند. با این‌ حال، دوگانگی قیمت‌های فروش داخلی و خارجی و قیمت‌گذاری دلاری محصولات پتروشیمی ایران در صادرات به بازارهای اصلی همچون هند و ترکیه، به این معنی است که کاهش ارزش پول ملی تاثیر کمی بر رقابت‌پذیری محصولات پتروشیمی ایران خواهد داشت. کاهش ارزش ریال همچنین باعث افزایش هزینه واردات ازجمله ماشین‌آلات برای تولید نفت، گاز و محصولات پتروشیمیایی خواهد شد و این، به‌رغم تلاش‌ها برای بومی‌ کردن فناوری است.

کوچک شدن بازار مصرف داخلی

در میان‌مدت، چشم‌اندازهای اقتصادی ایران به روابط آن با ایالات‌متحده و آینده بستگی خواهد داشت. بازگشت به توافق هسته‌ای تا حد زیادی تحریم‌ها علیه ایران را کاهش داده و تجارت و سرمایه‌گذاری را تسهیل می‌کند، اما شاهد ریسک‌های قابل‌توجه در صورت تشدید تنش‌های ایران و ایالات‌متحده خواهیم بود این سناریو باعث اطاله رکود اقتصادی شده و احتمالا می‌تواند موجب تعدیل اقتصادی شدیدی شود؛ به‌عنوان‌مثال در قالب تورم حاد.

وخامت اوضاع خودروسازی ایران - به‌عنوان یکی از مصرف‌‌کنندگان اصلی محصولات پتروشیمی دارای ارزش‌افزوده- با شدت بیشتری ادامه خواهد داشت. صنعت خودرو با کمبود قطعات برای تکمیل خودروها مواجه است که مانع بزرگی برای تولید خودرو محسوب می‌شود. علاوه بر این، اعتقاد داریم که بخش خودروسازی ایران به دلیل اختلالات در زنجیره تامین از چین به‌واسطه ویروس کرونا ، با رکود بیشتری مواجه خواهد بود. ایران یکی از کشورهایی است که از اختلال در زنجیره تامین از چین بیشترین آسیب را می‌بیند، زیرا با رویگردانی از شرکت‌های غربی، وابستگی تقریبا کاملی به واردات قطعات چینی دارد. گسترش ویروس کرونا در ایران هم مانع دیگری برای خودروسازی این کشور است، زیرا باعث تعطیلی کارخانه‌ها در تلاش دولت برای توقف گسترش ویروس خواهد شد.

ما بر این باوریم که برنامه دولت ایران برای پر کردن شکاف‌ها در زنجیره تامین خودرو از طریق تولید قطعات توسط تولیدکنندگان داخلی که از پلیمرها و لاستیک تولید داخل استفاده کرده و از تنوع‌بخشی به صنعت پتروشیمی پشتیبانی می‌کنند، ثمر چندانی نخواهد داشت، زیرا مصرف‌کنندگان ایرانی به‌صورت تاریخی تصور مناسبی از کیفیت قطعات و خودروهای ساخت داخل ندارند و ظرفیت مالی دولت هم برای انجام این کار به‌طور فزاینده‌ای مورد تهدید است. همچنین، ایجاد صنایع کافی قطعه‌سازی در این کشور بسیار زمانبر است و این به آن معنی است که حداقل در کوتاه‌مدت، هیچ تغییری در توانایی کشور برای ساخت قطعات کافی به‌صورت داخلی به‌منظور تامین تقاضای تولید خودرو حاصل نخواهد شد.

صنعت احداث به‌عنوان دیگر مصرف‌کننده بزرگ محصولات پتروشیمی نیز شرایطی کمابیش مشابه خودروسازی دارد. در بلندمدت، رشد صنعت ساختمان نسبتا کند خواهد بود، زیرا محیط پرریسک کسب‌وکار باعث کاهش تمایل سرمایه‌گذاران به‌جز سرمایه‌گذاران روسی و چینی خواهد شد. این روند باید موجب کاهش عملکرد بازار محصولات پتروشیمیایی مرتبط با ساختمان همچون پلی‌وینیل کلراید (پی‌وی‌سی) و کاربردهای خاص پلی‌اتیلن و پلی‌پروپیلن شود.

با توجه به اینکه عدم رفع تحریم‌ها و شیوع کووید-19 تاثیرات شدیدی بر اقتصاد ایران دارند، ما بر این باور هستیم که بازار ساختمان ایران -یکی دیگر از مصرف‌کنندگان محصولات پتروشیمی- شاهد رکود دوساله با متوسط افت حدود 3 درصد در سال خواهد بود. سقوط شدید قیمت‌های نفت، باعث محدود شدن توانایی مقامات ایرانی برای ارائه محرک‌های مالی در واکنش به بحران و کاهش مخارج سرمایه‌ای دولت در پروژه‌های زیرساختی خواهد شد.

سرمایه‌گذاری‌های جدید

راهبرد توسعه پتروشیمیایی ایران، 40 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری طی 6 سال تا سال 2025 را در نظر دارد که ظرفیت تولید سالانه را از 66میلیون تن به 100 میلیون تن در سال 2021 و 133 میلیون تن تا سال 2025 می‌رساند. در سال 21/ 2020 قرار بود تعداد 16 پروژه تولید خود را آغاز کنند و 7 پروژه دیگر هم برای سال 22/ 2021 زمان‌بندی‌شده بود، زمان‌بندی‌هایی که در بحبوحه بحران اقتصادی ناشی از همه‌گیری کووید، به‌سرعت در حال سپری شدن هستند.

کارخانه‌هایی که به‌جای اتان به خوراک مایع وابسته هستند، با حاشیه سودهای بسیار اندک در حال فعالیت هستند. به این صورت، سرمایه‌گذاران خارجی احتمالا به دنبال سرمایه‌گذاری در کارخانه‌های پتروشیمی مبتنی بر اتان و پلیمرهای پایین‌دست باشند. بااین‌حال، ایران ازلحاظ ارزش‌افزوده عقب است و بر محصولات شیمیایی پایه تمرکز خواهد کرد؛ درحالی‌که رقبا در خلیج‌فارس به دنبال توسعه و تنوع‌بخشی به سبد محصولات خود خواهند بود.

صنعت پتروشیمی ایران دارای تعدادی مزیت رقابتی است که عمده آنها، دسترسی آسان به گاز برای خوراک و بازار داخلی بزرگ هستند. زنجیره پتروشیمی ایران در حال متنوع شدن است و نیروی کار نیز در این کشور هم بسیار ماهر و هم نسبتا ارزان است.

کمبود تخصص بومی کافی در فناوری باعث تاخیر در اجرای پروژه‌ها شده است. تاخیر در تکمیل پروژه‌ها دارای اثرات ثانویه در تمام زنجیره پتروشیمی بوده و پروژه‌های پایین‌دستی را ماه‌ها یا سال‌ها به تاخیر انداخته است. ناکافی بودن خوراک اتیلن می‌تواند اعتماد سرمایه‌گذاران خارجی احتمالی را کاهش دهد، سرمایه‌گذارانی که برای تامین سرمایه، فناوری و دانش از اهمیت شایانی برای بخش پتروشیمی ایران برخوردارند.

ساختار صنعت پتروشیمی ایران

صنعت پتروشیمی ایران دارای 81 شرکت است که از این میان، 51 شرکت مربوط به بخش خصوصی هستند (در حقیقت با منابع مالی تحت کنترل دولت اداره می‌‌شوند). خصوصی‌سازی شرکت‌های زیرمجموعه شرکت ملی پتروشیمی منجر به‌اضافه شدن 19 بنگاه دیگر به بخش خصوصی می‌شود به‌گونه‌ای که براساس مقررات، سهم شرکت ملی پتروشیمی در هر بنگاه نباید بیش از 20 درصد باشد. شرکت ملی صنایع پتروشیمی کاملا دولتی است. این شرکت مسوول توسعه و عملیات بخش پتروشیمی کشور و دومین تولیدکننده و صادرکننده محصولات پتروشیمی در خاورمیانه پس از شرکت سابیک Saudi Basic Industries Corporation) SABIC) است.

شرکت ملی صنایع پتروشیمی به دنبال این است که تا سال 2024 با پیشی گرفتن از سابیک به بزرگ‌ترین تولیدکننده محصولات پتروشیمی در خاورمیانه تبدیل شود. این شرکت با موانعی روبه‌رو است که از آن جمله، اثرات بلندمدت تحریم‌های بین‌المللی و چندپاره شدن شرکت به‌واسطه خصوصی‌سازی شرکت‌های تابعه است. هزینه‌های ساخت هم بالا است. تحت رژیم تحریم‌ها، پروژه‌های پتروشیمی با مشکلاتی همچون دشواری تامین مالی کافی به دلیل عدم دسترسی به بازارهای مالی جهانی، واردات تجهیزات تخصصی و کمبود مهارت‌های ضروری مواجه هستند. این عوامل منجر به تاخیرهای طولانی و پرهزینه در پروژه‌ها شده است. تاخیرها در پروژه‌های بالادستی هم نااطمینانی در تامین خوراک را ایجاد می‌کند.

تحلیل SWOT پتروشیمی

نقاط قوت

• دومین تولیدکننده بزرگ نفت اوپک که 10 درصد از ذخایر نفت جهان را در اختیار داشته و دسترسی سهل و ارزانی به مقادیر فراوان خوراک پتروشیمی دارد.
• قرار است بخش پتروشیمی با سرعت گسترش پیدا کند.
• مشوق‌های صادراتی و وارداتی در مناطق ویژه اقتصادی، روابط مناسب با کشورهای همسایه و موقعیت مطلوب، مزایای اصلی برای این صنعت هستند.
• بازار بزرگ داخلی، نیروی کار ماهر و قوانین حامی سرمایه‌گذاری خارجی.

نقاط ضعف

• تحریم‌های بین‌المللی برای دوره‌ای طولانی پروژه‌های پتروشیمی را تحت تأثیر قرار داده‌اند که منجر به کاهش در صادرات و کاهش در بهره‌گیری از ظرفیت شده، در حالی که سرمایه‌گذاری‌های مشترک با بنگاه‌های خارجی یا دچار تاخیر شده یا متوقف شده‌اند. این باعث عقب ماندن صنعت پتروشیمی ایران از همتایانش در منطقه شده است.
• ایران از نظر توسعه بخش پتروشیمی‌کند است و حداقل یک دهه از رقبای منطقه‌ای خود یعنی قطر و عربستان سعودی عقب‌تر است.
• کمبود تاریخی تخصص در شرکت ملی پتروشیمی، اجرای موفق مجتمع‌های پتروشیمی جدید در ایران را دشوار می‌سازد.
• فقدان دسترسی به فناوری خارجی.

فرصت‌ها

• فروکش کردن تحریم‌های بین‌المللی، باعث ایجاد فرصت برای سرمایه‌گذاران خارجی برای مشارکت در توسعه این بخش خواهد شد، گرچه محیط کسب‌وکار هنوز هم یک چالش جدی است.
• توسعه میدان عظیم گازی پارس جنوبی و بهره‌گیری بیشتر از نفت و گاز در سایر میادین، میزان دسترسی به خوراک را افزایش خواهد داد.
• توسعه مناطق ویژه اقتصادی پتروشیمی.
• تاسیسات اتیلن گسترش یافته و ظرفیت خط لوله دو برابر شده است.

تهدیدها

• همه‌گیری کووید-19 تاثیر زیادی بر مصرف داخلی و خارجی محصولات شیمیایی خواهد داشت و منجر به تاخیرهای قابل‌توجه در ورود مجتمع‌های جدید به مدار و کاهش چشمگیر بهره‌گیری از ظرفیت توسط مجتمع‌های موجود خواهد شد.
• تحریم‌های یکجانبه آمریکا سرمایه‌گذاران اروپایی را از ورود به بازار ایران به دلیل قرار گرفتن آنها در معرض بازارهای ایالات‌متحده و در نتیجه جریمه‌های احتمالی، منصرف می‌کند.
• هرگونه مواجهه نظامی بین ایالات‌متحده و ایران می‌تواند با هدف‌گیری سایت‌های مهم اقتصادی ازجمله صنعت پتروشیمی همراه باشد.
• فسخ قراردادهای موجود با شرکت‌های خارجی توسط ایران، می‌تواند مانع سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در آینده شود.
• قیمت محصولات شیمیایی در ایران حدود 50 تا 70درصد کمتر از قیمت این محصولات در بازارهای بین‌المللی است که این خود سدی در برابر بخش داخلی است.